Amsterdam Monumentenstad

De door De Lairesse beschilderde orgelluiken uit 1686

De orgelluiken in de Westerkerk beschilderd door Gerard de Lairesse uit 1686 worden momenteel onderzocht in voorbereiding op een restauratie medio 2022. Daarbij werd ontdekt wat de oorzaak is van de witte waas die na de restauratie van 1992 is ontstaan.

In 1680 besloten de burgemeesters 'na vergaende deliberatie' dat de Westerkerk een orgel mocht bouwen. De beroemde orgelbouwer Roelof Duyschot kreeg de opdracht en met kerst 1686 werd het orgel ingewijd. Het 15 m hoge muziekinstrument kreeg luiken die aan de binnenzijde werden beschilderd door Gerard de Lairesse, die ook al diverse grachtenhuizen met plafondbeschilderingen had gedecoreerd. De orgelluiken werden versierd met muziekinstrumenten, muzikanten en twee voorstellingen, links danst koning David, rechts schenkt koningin Sheba allerlei schatten aan koning Salomo. De luiken werden aan beide kanten beschilderd, maar de voorstelling aan de buitenzijde met grisailles en loofwerk is verloren gegaan. Het huidige loofwerk dat aan de oorspronkelijke beschildering refereert, dateert uit 1992. Het verschil tussen de binnen- en buitenzijde is groot: wanneer de luiken dicht zijn, heeft het orgel een grijze, stenen uitstraling, maar wanneer de luiken open staan, doet de uitbundige kleurige voorstelling niet onder voor een altaarstuk uit het katholieke verleden.

Een dansende Koning David. Orgelluiken beschilderd door De Lairesse

In de 19de eeuw werden de oorspronkelijke orgelluiken verwijderd. In 1940 vond de koster de luiken terug in de kelder, een grote ontdekking die de krant haalde ('Luiken ontdekt van het orgel van de Westerkerk', 12 nov. 1940). Ze zijn toen gerestaureerd en teruggeplaatst. In 1992 was opnieuw een restauratie nodig, omdat het raamwerk door insectenvraat was aangetast en het daarop vastgezette doek was uitgezakt en gescheurd. In 2021 stond het orgel in de steigers waardoor onderzoek gedaan kon worden door deskundigen van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Zo wordt bekeken waar de witte waas vandaan komt die precies op de gedeelten zit waar de verflaag dun is en de grijsbruine grondering door de dunne transparante verflaag zichtbaar is. De oorzaak blijkt het schoonmaakmiddel Vulpex te zijn dat in 1992 is gebruikt om de storende bruine laag te verwijderen die op de schildering zat. Deze kaliumzeep was vanaf 1970 gangbaar als schoonmaakmiddel bij restauraties, maar is zo alkalisch dat het oliebindmiddel werd afgebroken en een waas ontstond. Er wordt nu bekeken hoe dit proces kan worden gestopt en de witte waas die bijzonder storend is, kan worden verwijderd.

Literatuur
Margriet van Eikema Hommes. 'Wat is dat voor witte waas? Orgelluiken van Gerard de Lairesse'. Tijdschrift van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Amersfoort: 2022-1: p. 22-24

(26 februari 2022)