Amsterdam Monumentenstad

Herengracht 481

Adres: Herengracht 481
Oud adres: X411, wijk 33, klein nr. 75, kadaster I903, verponding 6044
Postcode: 1017BT
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Lijstgevel
Bouwjaar: 1668, 1742

(25 afbeeldingen)

Herengracht 481

Herengracht 481 is een dubbel huis met in de gevel nog de 17de-eeuwse hoofdindeling en enkele 17de-eeuwse onderdelen zoals festoenen. Het oorspronkelijk 17de-eeuwse huis is in loop van de jaren ingrijpend gewijzigd: in de 18de eeuw en ook in de 19de eeuw, toen o.a. de stoep verdween en de ingang werd verplaatst naar het souterrain. De lijst met consoles en friesvensters dateert van een verbouwing van 1742. De gevel wordt ontsierd door markiezen, die de gemeente destijds door de vingers heeft gezien omdat de in de Gouden Bocht gevestigde banken en levensverzekeringsmaatschappijen een ‘economisch belang’ vertegenwoordigden. Inmiddels zijn diverse banken vertrokken, maar de markiezen zijn er nog steeds.

Achter de onopvallende gevel gaat een vrij onopvallend interieur schuil, op één kamer op de hoofdverdieping na: de rechter-achterkamer. Hier bevindt zich een 18de-eeuws interieur, op het oog uit circa 1750 (misschien 1742), een zeer rijke marmeren schouw en een plafond met weldadig stucwerk en een groot plafondstuk. De geornamenteerde schouw in Lodewijk XV-stijl is geheel van marmer, ook de boezem. Er zijn in Amsterdam maar weinig voorbeelden van een dergelijke marmeren schoorsteenboezem (een ander voorbeeld bevindt zich in Keizersgracht 224). Aan het plafond is een groot plafondstuk in de stijl van Jacob de Wit (1695-1754) aangebracht dat de Apotheose van Hercules voorstelt: de god wordt, omringd door schikgodinnen, in toom gehouden en gedwongen tot matigheid en terughoudendheid. De adelaar aan de voeten van Hercules stelt Jupiter voor. Dit motief komt ook terug in het stucwerk in de hoeken van het plafond. (Het plafond met stucreliëfs als hoekstukken lijkt veel op dat van Singel 258.) In de vier hoeken zijn waarschijnlijk achtereenvolgens uitgebeeld: de Harmonie met muziekinstrumenten, de Wijsheid met boeken en de attributen van Athene zoals het schild van Medusa, de Matigheid met wapens en een teugel voor het in toom houden van het geweld en tenslotte de Vrijheid met behalve konings- en keizerskronen, een vrijheidshoed en een juk dat stuk wordt geslagen. Het plafond is mogelijk een verwijzing naar het politiek programma van de anti-Oranjepartij die het in Amsterdam tot 1748 voor het zeggen had. De vrijheidshoed staat symbool voor het republikeinse gedachtegoed en het stukgeslagen juk met de konings- en keizerskronen verwijzen waarschijnlijk naar het juk van het centraal gezag van de stadhouder. En Hercules was sinds de Oudheid een gewild zinnebeeld voor kracht en deugd voor vorsten.

Vanaf 1739 woonde in dit grachtenhuis Mr. Gillis van den Bempden (1697-1748), burgemeester in 1738, 1741 en 1747. Gillis van den Bempden, alias de Kruk, had tien dienstboden, tien paarden, een koets en een buitenplaats en werd aangeslagen voor 16.000 gulden, waarmee hij tot de 100 rijkste burgers van Amsterdam behoorde. Volgens het standaardwerk over het Amsterdamse regentenpatriciaat van Elias behoorde Gillis van den Bempden tot de "walgelijkste leden van het Amsterdamse regentenpatriciaat". Want "deze beruchte lichtmis, die wanneer hij op het stadhuis kwam, door twee knechts naar binnen moest worden gesleept -vanwege zwaarlijvigheid - was burgemeester geworden ondanks zijn liederlijk gedrag en zijn geringe bekwaamheid, maar uitsluitend omdat hij tot de zeer beperkte familiekring behoorde die in de eerste helft van de 18de eeuw in Amsterdam de macht in handen had. In 1748 verlijdt Mr. Gilles van den Bempden "na een langdurig en ellendig ongemak van waterzucht, dat hem aan de benen en op meer plaatsen van het lichaam door grote gaten ontliep, als een martelaar gestorven" (schrijft Bicker Raye in zijn dagboek). Misschien is Gillles het geweest die het politiek programma in stucwerk in de rechter achterkamer van Herengracht 481 heeft laten aanbrengen.

Gebruikte literatuur:

• Walther Schoonenberg. 'Herengracht 481: een politiek programma in stucwerk'. Binnenstad 197/198 (maart 2003)
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 105, 371

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 1654
Adres: Herengracht 481
Adressen: Herengracht 481
Inschrijvingsdatum: 26-05-1970
Redengevende omschrijving: Dubbel huis (XVII B) met gevel uit de bouwtijd met festoenen en wapenschilden. Rechte daklijst met consoles (XVIIIb). Onderpui en vensteromlijsting daarboven plm 1800.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]