Rapenburgerstraat 109 
Beth Hamidrasj Ets Chaim
Naam: Beth Hamidrasj Ets Chaim
Adres: Rapenburgerstraat 109
Oud adres: V417, wijk 15, klein nr. 27, kadaster H4657, verponding 5033
Postcode: 1011VL
Gebouwtype: Kerk
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Neostijlen
Bouwjaar: 1881-1883, 1973
Architect: G.B. en A. Salm (1881), H.F. Rappange (1973)
Opdrachtgever: Ets Chaïm
(7 afbeeldingen)
Synagoge en seminarium ontworpen in een eclectische stijl door de gebr. Salm. Voorgevel met vier lisenen, houten gootlijst op natuurstenen consoles, natuurstenen basement. De middentravee wordt afgesloten door een rond venster waar oorspronkelijk een davidster in zat, onder halfronde boog onder geprofileerd fronton. De gevel heeft een inscriptie met het bouwjaar volgens de joodse jaartelling '5643' (1883), zowel in Arabische als Hebreeuwse cijfers. (Eén van de 200 nieuwe Rijksmonumenten uit de periode 1850-1940, in 2001 op de monumentenlijst geplaatst.)
In 1881-1883 tot stand gekomen synagoge, tevens seminarium, naar ontwerp van de architecten G.B. Salm en A. Salm G.B.zn. in een eclectische stijl. De opdrachtgever, Beth Hamidrasj Ets Chaim (Leerschool Boom des Levens), was in 1740 door de Hoogduitse gemeente opgericht om de studie van de Tora te bevorderen. Het leerhuis van Ets Chaim werd het studiecentrum van joods Amsterdam en was aanvankelijk gevestigd in de Dritt Sjoel, onderdeel van de Hoogduitse Synagoge in de Nieuwe Amstelstraat. In 1883 verhuisde Ets Chaim naar het nieuwe gebouw aan de Rapenburgerstraat. Er zijn ontwerptekeningen bewaard gebleven van het architectenbureau Salm. Het voorgedeelte van het gebouw bevatte een spreekzaal, studeerkamers, schoollokalen, een bestuurskamer, een bibliotheekzaal en een conciërgewoning. Aan de achterzijde bevond zich een nagenoeg vierkante synagoge met galerijen op gietijzeren kolommen langs drie zijden en een bijzondere houten zoldering. De Arke was geplaatst in een nis met omlijsting in Oriëntaalse stijl, deels in een kleine uitbouw (oorspronkelijk niet in het ontwerp voorzien). Het betreft een vereenvoudigde navolging van de Arke van de Portugees-Israëlitische synagoge. Oorspronkelijk bevond zich tussen het voor- en achtergedeelte een trappenhuis en een kleine open binnenplaats.
Na de Tweede Wereldoorlog werd het gebouw als fabrieksruimte in gebruik genomen. In 1973 vond een herbestemming plaats naar een kantoorgebouw onder leiding van architect H.F. Rappange, waarbij de huidige stalen vensters in de voorgevel werden geplaatst. Toen verdwenen ook de davidster en de stenen tafelen bovenin de gevel. De gietijzeren kolommen van de synagogeruimte zijn vervangen door profielstaal. Er werd een extra vloer gemaakt ter hoogte van de vrouwengalerij. Het fraaie houten plafond met davidschilden bleef bewaard.
Gebruikte literatuur:
- Inventarisatie Joods Cultuurhistorisch Erfgoed. Amsterdam: BMA, 2008
- Janjaap Kuyt e.a. G.B. Salm & A. Salm GBzn. Bouwmeesters van Amsterdam. Amsterdam, 1997: p. 71
- Jan Stoutenbeek en Paul Vigano. Gids van Joods Erfgoed in Nederland. Amsterdam 2016: p. 53
MIP-nummer: 12812
Functie: Synagoge
Architect: Salm, A. en G.B.
Jaartal: 1883
Bouwstijl: Eclecticisme
Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 518506
Adres: Rapenburgerstraat 109
Adressen: Rapenburgerstraat 109
Inschrijvingsdatum: 11-12-2001
Redengevende omschrijving: Inleiding. In 1881-1883 tot stand gekomen SJOEL (joods leerlokaal), joods theologisch SEMINARIUM en SYNAGOGE naar ontwerp van de architecten G.B. Salm en A. Salm G.B.zn. in een eclectische stijl. In 1883 verhuisde de opdrachtgever, het college Beth Hamidrasj Ets Chaïm (Leerschool Boom des Levens), van de Amstelstraat - waar het een leerlokaal boven de Dritt Sjoel had - naar dit gebouw. De bouw stond onder beheer van de architecten; de laagste inschrijver bij de aanbesteding was E.M. Rood, de toekomstige architect van de joodse gemeente. Het voorgedeelte van het gebouw bevatte een spreekzaal, studeerkamers, een bestuurskamer, een graankamer op de eerste verdieping, schoollokalen, een bibliotheekzaal over de volle breedte van de tweede verdieping en een conciërgewoning; de achterzijde werd ingenomen door een nagenoeg vierkante synagoge met galerijen op gietijzeren kolommen langs drie zijden en een bijzondere houten zoldering. De Arke was geplaatst in een nis met omlijsting in Oriëntaalse stijl; deze was in het oorspronkelijk ontwerp niet voorzien. De Arke - deels in een kleine uitbouw tegen de achtergevel - was een vereenvoudigde navolging van die van de Portugees-Israëlitische synagoge. In oorsprong bevond zich tussen het voor- en achtergedeelte een trappenhuis en een kleine open binnenplaats. Na de tweede wereldoorlog werd het gebouw als fabrieksruimte in gebruik genomen. In 1973 werd het ingrijpend verbouwd onder leiding van architect H.F. Rappange; het bevat nu de kantoorruimten van verschillende instellingen. De huidige traveeën van glas en ijzer tussen de brede en kolossale lisenen werden toen geplaatst. Hierbij is gebruik gemaakt van zware ijzeren profielbalken, die ook in de oorspronkelijke gevel - zij het niet op dezelfde hoogte - en deels in het zicht aanwezig waren. De gietijzeren kolommen van de voormalige synagoge zijn vervangen door profielstaal (H-staal).
Omschrijving. Het gebouw is met voor- en achterdeel op een rechthoekig grondplan ontworpen; het voorgedeelte onder een geknikt schilddak, het lagere achtergedeelte onder een zadeldak met brede schilden onder een flauwe helling. Zowel het voorgedeelte als de lagere achterbouw met de voormalge synagoge zijn onderkelderd. De voorgevel heeft nog de oorspronkelijke vier lisenen; deze geven nog het beeld van de oude gevel: een natuurstenen plint en basement met profileringen, metselwerk in rode baksteen met spaarvelden, tussen de verdiepingen een natuurstenen bekleding met profileringen en decoraties, en een houten gootlijst op natuurstenen consoles tegen een dito fries met cirkelvormige versiering in cassetten. De smallere middentravee wordt afgesloten door een rond venster waarin in oorsprong een davidster, onder gepleisterde halfronde boog onder geprofileerd fronton. De hoeklisenen worden bekroond door een natuurstenen kussenvormige afdekking. De gevel heeft een inscriptie met het bouwjaar volgens de joodse jaartelling '5543' in Arabische en Hebreeuwse cijfers. De toegang ligt in het midden van de gevel en heeft een portiek met spaarvelden aan weerszijden en kleine gemetselde lisenen met bewerkte natuurstenen consoles. Tussen de plint en de gevelbeëindiging bevinden zich tussen de lisenen van de voorgevel vier- slechts door ijzeren balken gescheiden - vierentwintig- ruits vensters met stalen roedenverdeling; de vensters van de middentravee zijn smaller en hebben een zestien- of negenruits roedenverdeling. De gepleisterde zijgevels van het voorgedeelte zijn blind en hebben staafankers. Het lagere achtergedeelte heeft zijgevels met vijf vensterparijen bestaande uit een getoogd bovenvenster, een kalf in het gevelvlak en een benedenvenster.
Waardering. Voormalig joods leerlokaal, dito theologisch seminarium en synagoge uit 1881-1883 van algemeen belang vanwege de cultuurhistorische, typologische en resterende architectuurhistorische waarde. De nabijheid van diverse (voormalige) synagogen en (voormalige) joodse instellingen als het eveneens aan de Rapenburgerstraat gelegen Nederlands Israelitische Meisjesweeshuis plaatst deze creatie van de architecten G.B. Salm en A. Salm in een historisch ensemble, hetgeen een belangrijke meerwaarde vormt.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: september 2018
