Amsterdam Monumentenstad

Ingangspartij Artis

Naam: Natura Artis Magistra
Adres: Plantage Kerklaan 40
Postcode: 1018CZ
Gebouwtype: Vereniging/horeca
Bouwjaar: 1838
Opdrachtgever: Natura Artis Magistra

(16 afbeeldingen)

Ingangspartij Artis

De dierentuin van het Koninklijk Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra werd in 1838 opgericht en beoogde "het bevorderen van de kennis der natuurlijke historie, in het bijzonder van de dierkunde". De dierentuin is gelegen middenin het gebied van de 17de-eeuwse Plantage: een deel van de grachtengordel dat na de stadsuitleg van 1663 niet volgens het plan van de Vierde Uitleg was uitgevoerd maar een bestemming tot lusttuinen had gekregen. De tuin herinnert nog veel aan de padenstructuur van het tuinengebied dat de Plantage ooit was. Sommige gebouwen zijn zelfs restanten van de oorspronkelijke Plantage. Na een bescheiden begin wist men in de veertig jaar daarop door grondaankopen een groot oppervlak te verwerven waaraan recent nog een strook tot aan het Entrepotdok is toegevoegd. Aanvankelijk deelde de Nieuwe Prinsengracht de tuin in twee delen en moest bezoekers met een pontje worden overgezet, maar dit deel van de gracht is later omgezet in twee vijvers. Een dominant element in de tuin is het dwars in de tuin geplaatste voormalig Etnografisch Museum van A.L. van Gendt. Nadat de collectie in 1923 naar het Tropeninstituut was overgebracht, werd in dit gebouw het Zoölogisch Laboratorium gevestigd. Vermeldenswaardig zijn enkele dierenverblijven zoals het Apenhuis, het Minangkabauhuis, de Volière en de Uilenruïne. Daarnaast staan verspreid over de tuin nog een groep kleine monumenten zoals tuinvazen, banken, gedenktekens en beelden.

Artis is als complex beschermd, maar op het terrein staan tal van gebouwen die ook individueel als rijksmonument zijn aangewezen:

1. De hoofdingang met hek en twee portiersloges (Plantage Kerklaan 40)

2. Kantoorgebouw, voormalig zogeheten ledenlokalengebouw (Plantage Kerklaan 36-38)

3. Groote of Zoölogisch Museum (Plantage Middenlaan 41-43)

4. Kantoorgebouw en bibliotheek (Plantage Middenlaan 45)

5. Buitenhuis Weltevreden (Plantage Middenlaan 47)

6. Buitenhuis Welgelegen (Plantage Middenlaan 49)

7. Aquariumgebouw (Plantage Middenlaan 53)

8. Directeurswoning (Plantage Middenlaan 51)

9. Geschakelde magazijnen en werkplaatsen (Plantage Muidergracht 32-40)

10. Etnografisch Museum (Plantage Doklaan 44)

11. Giraffestal (Plantage Kerklaan bij 36

12. Kerbertterras (Plantage Kerklaan bij 36)

13. Apenhuis (Plantage Kerklaan bij 36)

14. Papegaaienlaan (Plantage Kerklaan bij 36)

15. Artisvijver met bruggen (Plantage Kerklaan bij 36)

16. Zebrastal (Plantage Kerklaan bij 36)

17. Indische antilopenstal (Plantage Kerklaan bij 36)

18. Moeflonstal (Plantage Kerklaan bij 36)

19. Oude broedmachinehuis / duivenhuis (Plantage Kerklaan bij 36)

20. Fazanterie (Plantage Kerklaan bij 36)

21. Ronde volière, het zogeheten Masmanhuisje (Plantage Kerklaan bij 36)

22. Minagkabauhuis (Plantage Kerklaan bij 36)

23. Wolvenhuis (Plantage Kerklaan bij 36)

24. Uilenruïne (Plantage Kerklaan bij 36)

25. Tweetal tuinvazen, tweetal bronzen beelden, tweetal natuurstenen beelden en een grafmonument/cenotaaf (Plantage Kerklaan bij 36)

26. Hollandse tuin met beelden, banken en gedenkteken (Plantage Kerklaan bij 36

(grotendeels behorend tot de 200 nieuwe Rijksmonumenten die in 2001 op de monumentenlijst zijn geplaatst).

Gebruikte literatuur:

• C.P. Krabbe. 'Natuurlijke verwantschap: de gebouwen van het genootschap Natura Artis Magistra'. Monumenten & Archeologie, Jaarboek 10. Amsterdam, BMA: p. 71-87
• 'Omdat de vormen goed gekozen zijn'. Een voorstel voor nieuwe rijksmonumenten uit de periode 1850-1940 binnen de Amsterdamse Singelgracht. Amsterdam: Bureau Monumentenzorg, 1999

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 518277
Adres: Plantage Kerklaan 40
Inschrijvingsdatum: 15-04-2002
Redengevende omschrijving: Inleiding. Vanaf 1838 in verschillende fasen tot stand gekomen DIERENTUIN, genaamd 'Artis', naar het door G.F. Westerman, J.J. Wijsmuller en J.W.H. Werlemann opgerichte Koninklijk Zoölogisch Genootschap "Natura Artis Magistra". Sinds 1851 ligt de ingang aan de Plantage Kerklaan. Het gehele terrein van de diergaarde is trapeziumvormig. De grenzen worden verder aangegeven door de Plantage Parklaan, de Plantage Middenlaan, de Plantage Muidergracht en de Plantage Doklaan. Vanaf 1838 is in veertig jaar door ondermeer grondaankopen de nu bestaande oppervlakte (10 ha.) bereikt, waarbij de kleine buitens, 'Welgelegen' en 'Weltevreden' zijn geïncorporeerd. Delen van de padenstructuur, het Wolvenhuis, de ronde volière en het oude broedmachinehuis/duivenhuis dateren van vóór 1838. Het huidige wolvenhuis, het voormalige café Eik en Linde, werd in 1863 door Artis aangekocht. De huidige ronde volière bestaat uit kooien rond het zogenaamde Masman-huisje, een klein buiten van de heer Masman. Het Artis-complex omvat de volgende samenstellende onderdelen (zie bijgevoegde kaart): 1. De hoofdingang met hek en twee portiersloges (Plantage Kerklaan 40, zie mno 4103); 2. Kantoorgebouw, voormalig zogeheten ledenlokalengebouw (Plantage Kerklaan 36;38;40 / Plantage Middenlaan); 3. Zoölogisch Museum (Plantage Middenlaan 41;41A;43, zie mno 4104); 4. Kantoorgebouw (Plantage Middenlaan 45, zie mno 4105); 5. Buitenhuis Weltevreden (Plantage Middenlaan 47, zie mno 4106); 6. Buitenhuis Welgelegen (Plantage Middenlaan 49, zie mno 4107); 7. Aquariumgebouw (Plantage Middenlaan 53, zie mno 4108); 8. Directeurswoning (Plantage Middenlaan 51); 9. Geschakelde magazijnen en werkplaatsen (Plantage Muidergracht 32;32A;34;36;38;38A;40); 10. Voormalig Etnografisch Museum; 11. Giraffestal; 12. Kerbertterras; 13. Apenhuis; 14. Papegaaienlaan; 15. Artisvijver met bruggen; 16. Zebrastal; 17. Indische antilopenstal; 18. Moeflonstal; 19. Oude broedmachinehuis / duivenhuis; 20. Fazanterie; 21. Ronde volière, het zogeheten Masmanhuisje; 22. Minagkabauhuis; 23. Wolvenhuis; 24. Uilenruïne; 25. Tweetal tuinvazen, tweetal bronzen beelden, tweetal natuurstenen beelden en een grafmonument/cenotaaf; 26. Hollandse tuin met beelden, banken en gedenkteken. Omschrijving. Naast de functie-aanduiding 'dierentuin' bestaan er voor verschillende delen van Artis tevens andere functie- aanduidingen. In 1838 opgericht door het Genootschap Natura Artis Magistra begon men met een zoölogisch museum. Deze museumfunctie heeft altijd bestaan; later trof men er verder een etnografisch museum. Verder tevens laboratorium en faculteitsinstituut van de Universiteit van Amsterdam. Verder ook de Artis-bibliotheek, gebouwen voor vereniging en gebouwen met een recreatieve functie. De verspreiding van de diverse gebouwen over het terrein is volgens een organisch proces tot stand gekomen; de tussenliggende en omringende padenstuctuur is landschappelijk. Op het terrein liggen of staan diverse beeldhouwwerken, grafmonumenten en tuinmeubilair als banken en perkhekjes. Tevens zijn oudere, reeds bestaande gebouwen binnen het Artis-complex geïncorpereerd. De stijl van de diverse gebouwen en bouwsels is zeer divers classicistisch, exotisch, chaletstijl, romantisch of zakelijk functioneel. De Nieuwe Prinsengracht deelde Artis aanvankelijk in tweeën; bezoekers moesten met een pontje worden overgezet. Tegenwoordig herinneren drie aaneengesloten vijvers, restanten van de in 1866 vergraven gracht, nog aan deze scheidingslijn. De zogenaamde papegaaienlaan loopt als lineair accent vanaf de ingang in zuidoostelijke richting. Vijvers, papegaaienlaan en de zogenaamde Hollandse tuin zijn belangrijke structuurelementen binnen Artis. Waardering. Het in verschillende fasen tot stand gekomen Artis-complex is de oudste diergaarde in Nederland en van algemeen belang vanwege de (tuin)architectuur- en cultuurhistorische waarde als bijzondere uitdrukking van een culturele, educatieve en typologische ontwikkeling en vanwege de waarde van de samenstellende onderdelen en de bewaard gebleven delen van de tuinaanleg. Tevens is het complex van grote stedenbouwkundige en ruimtelijk-historische waarde wegens de herinnering aan de vroegere functie van de Plantage als openbaar wandelgebied en de beeldbepalende situering van de bebouwing aan de Plantage Middenlaan en de Plantage Kerklaan. Tevens van belang wegens kunsthistorische waarde wat betreft de sculpturen en ornamenten.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]