Amsterdam Monumentenstad

Keizersgracht 615

Huisnaam: Met de Arion
Adres: Keizersgracht 615
Oud adres: X531, wijk 58, klein nr. 76, kadaster I1159, verponding 4460
Postcode: 1017DS
Gebouwtype: Woonhuis
Geveltype: Halsgevel
Bouwstijl: Lodewijk XIV
Bouwjaar: 1712/15, 1722/23
Architect: Pieter Adolfse de Zeeuw (timmerman), Anthonie Turck (beeldhouwer, stucadoor)
Opdrachtgever: Pieter Adolfse de Zeeuw (1712), Jacques du Peyrou le Jeune (1722)

(34 afbeeldingen)

Halsgeveltop met klauwstukken met dolfijnen en mensenfiguren: Arion met lier en Triton met hoorn

Keizersgracht 615 is een halsgevel in de vormgeving van de Lodewijk XIV-stijl gebouwd voor en door meestertimmerman Pieter Adolfse de Zeeuw (1640-1714), die vermoedelijk niet alleen de bouwheer maar ook de ontwerper was. Een meestertimmerman is nog het meest te vergelijken met een aannemer. De Zeeuw had onder toezicht van Adriaan Dortsman (1635-1682) meer panden gebouwd. Hij bouwde onder meer het Walenweeshuis (1669-1671), het Deutzenhofje (1695), de 'zes pakhuizen van Pels' aan de Keizersgracht 483-489 en vele grachtenhuizen, zoals Herengracht 506 (1685) en 508-510 (1688). In 1669 trouwde hij met Grietje Karrevink en woonde daarna op Herengracht 421, aanvankelijk als huurder, maar in 1680 wist hij het pand te verwerven. In 1712 begon hij aan een nieuw woonhuis voor zichzelf en zijn vrouw, Keizersgracht 615, waarvoor hij het onbebouwd kavel had gekocht. Hij maakte de voltooiing echter niet meer mee, want in 1714 overleed hij. Zijn weduwe liet het huis voltooien, maar overleed al in 1715. De vlakke ongedeelde gevel is vrij traditioneel en sober, maar heeft een rijke gevelbeëindiging met imposante klauwstukken, met dolfijnen en mensenfiguren - op dat moment een behoudende vormgeving. Het betreft Arion met lier en een hoornblazende triton, beiden zittend op een dolfijn. Arion kan duiden op een liefde van de opdrachtgever voor de muziek. (Er waren meer voorbeelden in Amsterdam: Singel 140-142, Herengracht 516, NZ Voorburgwal 284.) Het gebogen lijstvormig topfronton heeft een vulling die overloopt naar de hijsbalk. Pieter Fischer ziet in het beeldhouwwerk de hand van de beeldhouwer Anthonie Turck (1667-1725), die als jong beeldhouwer bij De Zeeuw is opgeleid en kort na 1690 een eigen bedrijf begon. Fischer werpt als hypothese op dat Turck in de Arian de gelaatstrekken van Pieter Adolf heeft aangebracht, als een uitdrukking van dank en schone herinnering aan zijn vroegere baas.

Achter de voordeur valt direct op dat het 17de-eeuwse grachtenhuis alleen uit een voorhuis bestaat: de gang loopt door tot aan het achtererf. Halverwege de gang, tussen de voor- en achterkamer, bevindt zich de trap, zoals dat in 17de-eeuwse grachtenhuizen gebruikelijk was (in plaats van in het tussenlid tussen voor- en achterhuis). De fraaie gang, gekenmerkt door ronde en rechthoekige nissen, verwijst naar het werk van Adriaan Dortsman (Walenweeshuis), en dateert uit de 1ste bouwperiode van De Zeeuw. Aan één zijde zijn schijndeuren aangebracht om een symmetrische opzet te verkrijgen. Echter, de reliëfs en vooral het plafond van de gang lijken te wijzen op een 2de bouwperiode. In 1722 kocht koopman Jacques du Peyrou le Jeune (1664-1742) het pand. Het figuratief stucwerk in de Lodewijk XIV-stijl van Daniel Marot is een vroeg voorbeeld van een dergelijke gang in Amsterdam, die in de 18de eeuw furore zal maken. De gang van acht traveeën heeft een plafondindeling met vijf reliëfs met figuratief stucwerk, achtereenvolgens een putto met de attributen van Minerva (de Wijsheid of Sapiënza), een personificatie van Pax (de Vrede) met olijftak en een fakkel, een putto met de attributen van Mercurius (de Handel), een personificatie van de Overvloed (Abundantia) met een hoorn des overvloeds en tenslotte een putto met een spiegel (de Voorzichtigheid of Prudentia). Het beeldprogramma kan als een doorlopend verhaal worden geïnterpreteerd als volgt: goed overwint het kwaad, oorlog maakt plaats voor bevochten vrede, de handel zal floreren, er komt overvloed en rijkdom en tenslotte: pas op niet weer in het kwaad/oorlog te vervallen. Het is op het lijf geschreven van de opdrachtgever die immers een succesvol koopman en reder was. In aanvulling daarop zijn aan de wanden nog meer reliëfs aangebracht: putti van de vier elementen en in rondnissen ook nog godenbeelden van onder meer Mars en Venus. De stucreliëfs kunnen toegeschreven worden aan het atelier van Anthonie Turck (zie Keizersgracht 353), dat immers ook de geveltop heeft gemaakt. Bij restauratiewerkzaamheden in 2017, waarbij 42 verflagen werden verwijderd, werd ontdekt dat in de rechthoekige nissen een marmerimitatie was aangebracht. Deze bleek te dateren uit dezelfde periode als de figuratieve voorstellingen. Nadat de vele verflagen waren verwijderd, bleek de originele afwerklaag van de wanden een zeer vlak geschuurde zandsteenkleurige laag te zijn (verg. het vlakke stucwerk in OZ Voorburgwal 40). Het doel daarvan was natuursteen te imiteren (zie ook het frijnwerk in de piëdestals van de borstbeelden). In combinatie met de marmerimitatie in de rechthoekige nissen moet de gang een buitengewoon rijke indruk hebben gemaakt. Het verwijderen van de vele verflagen was een uiterst secuur werk dat heel voorzichtig moest gebeuren. De terughoudende restauratie werd uitgevoerd door Miguel van Schoonhoven en Renate Oosterloo.

Gebruikte literatuur:

• Nick van den Berg. De Amsterdamse stucgang. Zijn opbouw en ritmiek in de 18de eeuw. MA-scriptie, Utrecht, 2018
• P.M. Fischer. Ignatius en Jan van Logteren. Beeldhouwers en stuckunstenaars in het Amsterdam van de 18de eeuw. Alphen aan den Rijn: Canaletto/Repro-Holland BV: 2005: p. 49-50, 57, 73, 85, 127
• R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W. Raue en P.T.E.E. Rosenberg. Huizen in Nederland. Amsterdam. Zwolle, 1995: p. 71
• R.S. 'De Amsterdamse stucgang in de 18de eeuw. Onderzoek door Nick van den Berg, stagiaire bij MenA te Amsterdam'. Nieuwsbrief Bouwhistorie 65 (dec. 2018)
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 504
• Bewaard in het hart, een selectie van 63 Amsterdamse woon- en pakhuizen uit de periode van 1450 tot 1825 gekozen uit een totaal van 650 percelen die tijdens de eerste tien jaar van het gemeentelijk Bureau Monumentenzorg zijn gerestaureerd (1953-1963). Amsterdam, 1965: p. 94

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 2394
Adres: Keizersgracht 615
Adressen: Keizersgracht 615 1,2,3,H
Inschrijvingsdatum: 09-06-1970
Redengevende omschrijving: Pand met halsgevel met dolfijnen waarop Amphion en Triton als vleugelstukken (XVIIIa). Deuromlijsting, deur en snijraamhek plm 1800, empire roedenverdeling.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]