Amsterdam Monumentenstad

Keizersgracht 123

Huisnaam: Huis met de Hoofden
Adres: Keizersgracht 123
Oud adres: RR209, wijk 47, klein nr. 334, kadaster D5614, verponding 4011
Postcode: 1015CJ
Gebouwtype: Woonhuis (dubbel huis)
Geveltype: Trapgevel
Bouwstijl: Amsterdamse Renaissance
Bouwjaar: 1622, 1907
Architect: Pieter de Keyser ?
Opdrachtgever: Nicolaas Sohier (1622)
Bewoners: Nicolaas Sohier (1622-1635), Louis de Geer (1635-1652), Generaties De Geer (1652-1746), Kunsthandelaar De Roos (1811-1865), Bonthandelaar Heertje (1931-1983)
Restauratie: 1907, 2019

[Ambassade van de Vrije Geest]

(54 afbeeldingen)

Keizersgracht 123

Het Huis met de Hoofden is in 1622 gebouwd voor de kousenhandelaar Nicolaas Sohier. Het is één van de drie nog bestaande voorbeelden van een vroeg 17de-eeuws huis met zijhuis (voorloper van het dubbele huis). De andere voorbeelden zijn Singel 140-142 (De Dolphijn, ±1600) en Herengracht 170-172 (het Huis Bartolotti, ±1617). De trapgevel is bevestigd aan een insnijdend dak aan het dwarsdak van de eerste beuk van het huis (waarachter een tweede beuk, het zijhuis, staat). De prachtige renaissancegevel wordt van oudsher toegeschreven aan Hendrick de Keyser of aan zijn zoon Pieter. Hendrick de Keyser overleed in 1621, terwijl dit huis gebouwd is in 1622. Het is niet met zekerheid te zeggen wie de bouwmeester is geweest, ook al staat het toegangspoortje in Architectura Moderna, het boek over de architectuur van Hendrick de Keyser uit 1631, en is er sprake van een duidelijke verwantschap tussen de gevels van het Huis met de Hoofden en het Huis Bartolotti. Het basement van het Huis met de Hoofden - het rustica blokwerk - vertoont een gelijkenis met dat van het Oost-Indisch Huis-gedeelte uit 1633 toegeschreven aan Pieter de Keyser. Het is overigens van belang te beseffen dat het moderne begrip 'architect' in de 17de eeuw nog niet bestond en dat het ontwerpen van gebouwen doorgaans werd gedaan door ambachtslieden. Het Huis met de Hoofden heeft dan weliswaar een voor de tijd moderne gevel, daarachter bevindt zich een traditioneel gebouwd woonhuis.

De rijk versierde gevel is één van de zeldzame voorbeelden van Amsterdamse renaissance in de trant van Hendrick de Keyser. De muurdammen van de hoofdverdieping zijn uitgevoerd als brede Dorische pilasters. Daarboven bevinden zich dubbele pilasters. Een balustrade aan beide zijden van de trapgevel onttrekt een deel van het dak aan het zicht, waardoor het huis hoger lijkt dan het werkelijk is (zie ook het Huis Bartolotti). De gevel is rijk versierd met banden, blokjes, klauwstukken, vazen, obelisken, leeuwenmaskers, zuiltjes en een gebroken segmentvormig fronton. Ook een jaartalsteen 1622 is aanwezig. Het Huis met de Hoofden ontleent zijn naam aan de zes hoofden aan de voorgevel ter hoogte van de beletage: het zijn maskers of mascarons zoals die veel in renaissance-gevels aanwezig zijn (zie bijv. Herengracht 170-172), maar hier uitgegroeid tot grote borstbeelden. Van links naar rechts zien we de hoofden van Apollo met laurierkrans (kunsten), Ceres met rijpe korenaren (landbouw), Mercurius met gevleugelde helm (handel), Minerva (wijsheid), Bacchus met druiventrossen (wijn) en Diana met halve maan (jacht). Er is een volksverhaal dat zegt dat een dienstmeid ooit de hoofden van zes inbrekers heeft afgehakt. Deze hoofden zouden vervolgens aan de gevel zijn uitgebeeld. Dit verhaal berust, net als zovele andere stadsmythes, niet op waarheid. Waarom Sohier de godenbeelden liet aanbrengen, is niet bekend, maar hij had als kunstverzamelaar contact met, en werken van, de schilder Rubens die in zijn huis in Antwerpen ook een poort in de tuin heeft staan met daarop beelden van Mercurius en Minerva. (Mogelijk is het bouwbeeldhouwwerk op de gevel gemaakt door beeldhouwer Gerrit Lambertsen van Cuilenborch, leerling van Hendrick de Keyser.)

Bijzonder fraai is de ingangspartij, bestaande uit een lage dubbele stoep en een poortje. Het poortje is, zoals gezegd, afgebeeld in 'Architectura Moderna'. De stoep heeft nog het originele 17de-eeuwse stoephek. Rechts van het huis staat een poortje, waarachter een gang naar een koetshuis leidde. Boven het poortje is een kamer voor de koetsier gebouwd.

Het dubbele huis heeft aan de achterzijde twee trapgevels in traditionele architectuur, waarvan de rechtergevel gereconstrueerd is. Opvallend is het verschil tussen de voor- en achtergevels: de voorgevel is een rijk uitgevoerde trapgevel in de Amsterdamse renaissance in de trant van Hendrick de Keyser, terwijl de gelijktijdig gebouwde achtergevel, een dubbele trapgevel, in een veel soberdere Amsterdamse renaissance is uitgevoerd.

In 1635 verkoopt Sohier het huis aan de schatrijke Louis de Geer (1587-1652), de belangrijkste wapenhandelaar van de Republiek. (Sohier laat een huis bouwen op de Herengracht 237.) De met elkaar verbonden families De Geer en Trip (Kloveniersburgwal 29) bezaten in Zweden ijzer- en kopermijnen en kanonnengieterijen. In 1644 kon De Geer aan Zweden zelfs een complete vloot van 32 schepen leveren, incl. geschut, zeelieden en officieren. Louis de Geer bepaalde testamentair dat dit huis altijd in de familie moest blijven. In het Huis met de Hoofden woonden dan ook tot diep in de 18de eeuw volgende generaties De Geer. Laurens de Geer liet er bovendien de Moravische vrijdenker Jan Amos Comenius wonen. In die periode was het huis een verzamelplaats van vrijdenkers. In de 19de eeuw woont kunsthandelaar De Roos er. Daarna, in 1865, wordt in het huis een HBS gevestigd, na 1869 een Openbare Handelsschool. Na een restauratie in 1907 (waarbij de kruiskozijnen werden gereconstrueerd) wordt het gebouw van 1909 tot 1931 gebruikt door het Conservatorium. Een lange periode volgt, van 1931 tot 1983, dat bonthandelaar Heertje in het pand is gevestigd. Tussen 1983 en 2007 bood het pand huisvesting aan het gemeentelijk Bureau Monumentenzorg. Momenteel is het pand in gebruik als Ambassade van de Vrije Geest en is de wereldberoemde Bibliotheca Philosophica Hermetica er ondergebracht, een bibliotheek van christelijke, mystieke, alchemistische, Hermetische en ook vrijzinnige boeken.

In 2019 werd de voorgevel gerestaureerd. Verrot houtwerk werd vervangen, bijna losgeraakte ornamenten werden weer vastgezet en een aantal onderdelen werden gepolychromeerd: de familiewapens van Louis de Geer en zijn vrouw Adrienne Gérard (overgenomen van de schouw in de zaal), een leeuwtje in het toegangspoortje en de bol bovenop de gevel.

Grote zaal met schouw toen deze in gebruik was als gemeentelijke trouwzaal

Het interieur van het Huis met de Hoofden is bijzonder waardevol. Achter de ingang met originele voordeur en poortje bevindt zich een 17de-eeuws voorhuis met een zwaar balkenplafond. Aan de binnenzijde is te zien dat de zware voordeur uit de 17de eeuw stamt. De eikenhouten betimmeringen met zuilen en kapitelen en fraaie deuren in Hollands-classicistische stijl zijn vermoedelijk ingebracht. Het zandstenen poortje achterin het voorhuis is in de stijl van Hendrick de Keyser uit de bouwtijd. Het poortje geeft toegang tot een centrale gang die door het hele huis naar de tuin loopt.

Het poortje herinnert aan Louis de Geer vanwege een kopie van een borstbeeld van Gustaaf II Adolf (1594-1632), koning van Zweden (1611-1632) dat in de nis is geplaatst. Het borstbeeld dateert uit 1634 en heeft een signatuur van Hendrick de Keyser II, één van de zonen van Hendrick de Keyser. (Het origineel van het borstbeeld bevindt zich in het depot van het Amsterdam Museum.)

In de linker-achterzaal (de grote zaal) bevindt zich een grote roodmarmeren schouw. De marmeren schouw heeft geruime tijd in het Stedelijk Museum gestaan (in de voormalige stijlkamers), maar is weer teruggekeerd, dankzij monumentenzorger Henk Zantkuijl. Het is één van de mooiste 17de-eeuwse schouwen van Amsterdam en is versierd met het alliantiewapen van Louis de Geer en zijn vrouw Adrienne Gérard. De grote zaal heeft verder nog een prachtig 17de-eeuws balkenplafond bestaande uit moer- en kinderbalken op consoles. Vanuit deze zaal heeft men een fraai uitzicht op de in barokke stijl gereconstrueerde tuin.

Gebruikte literatuur:

• Ir. A. Boeken. Amsterdamse stoepen. Amsterdam, 1950: p. 29
• Geert-Jan Borgstein. Het Huis met de Hoofden. Een koopmanswoning aan de Keizersgracht. Amsterdam: Bureau Monumenten en Archeologie, 2004
• Paul Koopman. 'Schouw Huis met de Hoofden terug op haar plaats'. De Lamp 83 (dec. 1983): p. 71/72
• Ir. R. Meischke. 'Het Huis met de Hoofden en zijn buren, Keizersgracht 117, 119, 121 en 123'. Maandblad Amstelodamum 44 (1957): p. 136-142
• R. Meischke, H.J. Zantkuijl, W. Raue en P.T.E.E. Rosenberg. Huizen in Nederland. Amsterdam. Zwolle, 1995: p. 54
• Sjaak Priester. 'De eerste voorman van Publieke Werken.' Ons Amsterdam 62 (2010): p. 125-127
• Huib Rowaan. 'Achtergevels Huis met de Hoofden'. De Lamp 86 (juli 1984): p. 35
• Carla Rogge. 'De hoofden van het Huis met de Hoofden. Speurtocht naar hun betekenis.' Binnenstad 220 (febr. 2007)
• Theo Rouwhorst. 'XXXII. Gevelbasementen.' Binnenstad 249 (dec. 2011)
• Freek Schmidt. 'De architect van het Huis met de Hoofden' Jaarboek M&A 5 (2006): p. 59-69
• Hans Tulleners. Een pracht van een gracht. 23 monumenten aan de Amsterdamse Keizersgracht. Open Monumentendag. Amsterdam: Bureau Monumentenzorg, 1988
• Gabri van Tussenbroek. 'Eigen haard is goud waard. De schouw van het Huis met de Hoofden en de zeventiende-eeuwse marmerhandel.' Jaarboek M&A 5 (2006): p. 71-77
• Dirk J. de Vries. 'Uit de schaduw van Hendrick de Keyser. Gerrit Lambertsen van Cuilenborch (1597-1657), beeldhouwer en bouwmeester'. KNOB-Bulletin 2016-2: p. 57-79
• H.J. Zantkuijl. Bouwen in Amsterdam. Amsterdam, 1993: p. 255, 356, 444, 448

[Overige literatuur]

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 2249
Adres: Keizersgracht 123
Adressen: Keizersgracht 123
Inschrijvingsdatum: 05-06-1970
Redengevende omschrijving: Objecten van bijzondere cultuurhistorische waarde Amsterdam, Keizersgracht 123: dubbel woonhuis met voorgevel in de trant van Hendrik de Keyser, voltooid in 1622. Het pand staat bekend als Het Huis met de Hoofden vanwege de borstbeelden van Romeinse goden die tegen de muurdammen zijn aangebracht.In 1908-1909 werd het huis door de gemeente Amsterdam gerestaureerd, waarbij onder meer de kruiskozijnen in de voorgevel aan de hand van bouwsporen werden gereconstrueerd. In het inwendige voorziet een trap die uit het eind van de 18e, begin 19e eeuw dateert, in de verticale verbindingen. Aan het begin van de jaren '80 van deze eeuw werd het huis opnieuw gerestaureerd, waarbij de achterbouw is gesloopt. In het voorhuis bevindt zich een natuurstenen poortje uit de 17e eeuw, alsmede houten deuromlijstingen en houten portieken uit de bouwtijd. Pand van bijzondere cultuurhistorische waarde, vanwege de uniciteit; er is geen ander dubbel grachtenhuis in Amsterdam uit het begin van de 17e eeuw, dat nog zoveel van hetinterieur heeft bewaard. De indeling is nog grotendeels oorspronkelijk en de voorgevel is zeer rijk en voornaam qua architectuur.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]