Oudemanhuispoort 4 
Oudemannenhuis
Naam: Oudemannenhuis
Adres: Oudemanhuispoort 4
Postcode: 1012CN
Gebouwtype: Liefdadigheid/gezondsheidszorg
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl:
Lodewijk XV
Bouwjaar: 1754
Architect: P. Rendorp / G.F. Maybaum / Jan van der Streng
Opdrachtgever: Stad Amsterdam
Eigendom: Universiteit van Amsterdam
(28 afbeeldingen)
Vier vleugels rond een binnenplaats ontsloten halverwege de Oudemanhuispoort, een doorgang tussen twee poortjes: aan de OZ Achterburgwal uit 1754 (met een afbeelding van een bril) en aan de Kloveniersburgwal uit 1786 (met een beeldengroep door A. Ziesenis). Gevels naar ontwerp van burgemeester Rendorp en stadsingenieur Maybaum (meester-timmerman Jan van der Streng ontwierp vermoedelijk de gebouwen). De strakke architectuur markeert een overgang van de Lodewijk XV naar XVI-stijl. Voor het eerst is weer een groot driehoekig fronton toegepas. Tegenwoordig Universiteit van Amsterdam.
Het Oudemannenhuis was gevestigd in een gebouw van het voormalige Oude Nonnenklooster, maar was in de 18de eeuw zodanig vervallen dat nieuwbouw nodig was. De stedelijke instelling vroeg aan meester-timmerman Jan van der Streng om een ontwerp. De opdrachtgever, burgemeester Pieter Rendorp (1703-1760), was met dit ontwerp niet tevreden. De weelderige vormgeving in de Lodewijk XV-stijl die als de Nieuwe Zwier symbool stond voor de morele en materiële neergang van de Republiek werd door hem afgewezen. Vermoedelijk maakte Rendorp zelf - die zich in zijn vrije tijd had bekwaamd in de architectuur - een nieuw ontwerp. De strakke architectuur markeert een overgang van de Lodewijk XV naar XVI-stijl, in een on-Amsterdamse, eigenlijk meer Parijse vormgeving. Voor het eerst was weer een groot driehoekig fronton toegepast. De architectuur was zijn tijd ver vooruit, want pas rond 1765 volgt de overgang naar een meer ingetogen architectuur, die teruggrijpt op het Hollands Classicisme van de 17de eeuw.
Buitenlandse bezoekers die het Oudemannenhuis bezochten, waren onder de indruk van de pracht van het nieuwe gebouw. De Zweed Bengt Ferrner vergeleek het Oudemannenhuis met een paleis, waardig om de stadhouder te huisvesten. Amsterdam stond internationaal bekend als een stad waar kosten noch moeite werden gespaard om de armen en behoeftigen te huisvesten.
Ten behoeve van de Universiteit van Amsterdam is het Oudemannenhuis in de jaren zeventig ingrijpend verbouwd. In feite bleef alleen de poort en de binnenplaats met de monumentale gevels behouden. Ook de bijzonder fraaie kapel van het Oudemannenhuis verdween voorgoed. De nieuwbouw uit de jaren zeventig heeft een sombere gesloten achtergevel in de Slijkstraat, waar alle historische bebouwing was gesloopt ten behoeve van de uitbreiding van het universiteitscomplex. De nieuwbouw van Leupen op OZ Achterburgwal 207-209 maakt deel uit van dit complex.
Niet onvermeld mag de poort zelf blijven. Hierin bevindt zich nog de originele reeks van winkelkasten of kiosken uit 1754. Deze kasten zijn afsluitbaar met schuifluiken met contragewichten. Men kon er goud, zilver, galanterieën en boeken kopen. Alleen dit laatste artikel is er nog verkrijgbaar. Vergelijkbare kiosken kwamen ook elders in de stad voor, bijvoorbeeld bij de korenbeurs.
Gebruikte literatuur:
- Thomas H. van der Dunk. 'Hollandse Herleving rond Amsterdam. De terugkeer van de Gouden Eeuw in de architectuur van noordelijk Holland aan het einde van de 18de eeuw'. Holland 28 (1996): p. 82-100
- I.H. van Eeghen. 'De Oudemanhuispoort'. Maandblad Amstelodamum 66 (1979): p. 125-130
- G. Eijkelboom en Gerrit Vermeer. 'De Oudemanhuispoort: de gebouwen en de toekomst'. Maandblad Amstelodamum 104 (2017) nr. 3: p. 99-118
- R. Meischke e.a. Huizen in Nederland. Architectuurhistorische verkenningen aan de hand van het bezit van de Vereniging Hendrick de Keyser. Amsterdam. Zwolle, 1995: p. 87, 90
- Freek Schmidt. Paleis voor prinsen en burgers. Architectuur in Nederland in de achttiende eeuw. Zwolle, 2006: p. 37
- J. Vis. De poort: de Oudemanhuispoort en haar gebruikers 1602- 2002. Amsterdam 2002
- A.M. van de Waal. 'De Oudemanhuispoort en het universiteitsgebouw'. Ons Amsterdam 5 (1953): p. 59-62
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 4008
Adres: Oudemanhuispoort 4
Adressen: Oudemanhuispoort 4
Inschrijvingsdatum: 24-03-1982
Redengevende omschrijving: In de doorgang aan de Z.W.zijde een aantal winkelkasten, waarvan vijftien genummerd, opgenomen in een muur met halfrond afgesloten blindnissen, in oorsprong daterend uit de 18e eeuw; de vierkante openingen zijn voorzien van luiken.
Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 4012
Adres: Oudemanhuispoort 4
Adressen: Oudemanhuispoort 4
Inschrijvingsdatum: 27-08-1970
Redengevende omschrijving: OUDEMANNENHUIS (Universiteit). Vier vleugels om binnenplaats in strakke Louis-XV stijl (1754 naar ontwerp van burgemeester Rendorp); poortjes aan O.Z. Achterburgwal uit 1754 en aan Kloveniersburgwal uit 1786 met figuren door A. Ziesenis.
RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.
Laatste wijziging: april 2019