Amsterdam Monumentenstad

Bijenkorf aan de Dam

Naam: De Bijenkorf
Adres: Dam 1
Oud adres: I629, wijk 7, klein nr. 41, kadaster G216, verponding 1567
Postcode: 1012JS
Gebouwtype: Winkel/warenhuis
Geveltype: Lijstgevel
Bouwstijl: Nieuw historiserende stijl
Bouwjaar: 1911-1914
Architect: J.A. van Straaten jr.
Opdrachtgever: Simon Philip Goudsmit

(15 afbeeldingen)

Bijenkorf aan de Dam

De geschiedenis van De Bijenkorf - het eerste als zodanig in Nederland gebouwde warenhuis - begon in 1870 toen Simon Philip Goudsmit aan de Nieuwendijk een winkeltje exploiteerde in dames - handwerken en manufacturen. Na uitbreiding aan de Nieuwendijk waardoor vier panden naast elkaar in gebruik waren (nr. 126 t/m 132 bij de Kolksteeg), bleek opnieuw dat de winkel te klein was: een typerende ontwikkeling in deze jaren van de cityvorming en schaalvergroting. De winkel werd opnieuw verbouwd en tijdens die verbouwing moest de verkoop elders gebeuren. In 1909 werd een noodwinkel opgericht op het terrein van de in 1903 gesloopte Beurs van J.D. Zocher. In deze noodbehuizing steeg de omzet zodanig dat Goudsmit besloot zich permanent op deze plek te vestigen ('Op deze plek gaan we nooit meer weg'). De architect J.A. van Straaten - aanvankelijk aangezocht voor een verbouwing van de panden aan de Nieuwendijk - werd gevraagd een ontwerp te leveren met medewerking van een zekere B.A. Lubbers. Op 29 januari 1912 begon men de fundering te slaan, op 30 oktober 1912 werd de eerste steen gelegd. Van Straaten werd na onenigheid met de Bijenkorf-directie ontslagen en Lubbers zette het werk voort. Hij werkte met name het interieur verder uit en claimde later het auteurschap van het hele ontwerp, maar gelukkig beschouwen de meeste architectuurhistorici tegenwoordig de Bijenkorf als de schepping van Van Straaten. Begin september 1914 vond de opening van de parterre plaats en begin 1915 was het gehele pand voor gebruik gereed.

Het gebouw is 112 m breed aan het Damrak, 27 m aan de Dam en 25 m aan het Beursplein en bestaat uit een functioneel en voor die tijd modern betonskelet met een in neo-stijl, op barok en classicisme aansluitend, traditioneel vormgegeven exterieur van natuursteen die wel wat aan het Koninklijk Paleis doet denken. Van Straaten zou dit een 'hommage aan Jacob van Campen' hebben genoemd. De ornamenten verwijzen naar de Franse renaissance uit de tijd van Lodewijk XIII. De paleiselijke stijl was in het buitenland al in zwang voor het nieuwe gebouwentype van het grote warenhuis. In 1883 was Van Straaten naar Londen vertrokken om een degelijke architectuuropleiding te krijgen. In de 19de eeuw was in het buitenland het warenhuis al uitgevonden maar dat was in Nederland nog niet doorgedrongen. Als inspiratie zou mogelijk het gebouw van Marshall & Snelgrove uit 1876 in Londen hebben gediend. De opbouw van het gebouw wordt zowel horizontaal als verticaal geleed. De door lisenen gelede verdiepingen rusten op een sokkel of basement en worden afgesloten door een kroonlijst met daarboven een attiek en balustrade. Segmentvormige frontons beëindigen de hoekpaviljoens en de middenpartij. Boven de middenpartij bevindt zich een torenbekroning. Sluitstenen boven de ingangen gedenken de oprichter, S(imon) P(hilip) G(oudsmit). Van het ontwerp bestaat een fraaie presentatietekening breeduit vanaf het Damrak gezien die op 27 januari 1912 als bijvoegsel in Architectura verscheen. Overigens was de perceptie van het warenhuis niet altijd positief. Posthumus Meyjes sprak in het Maandblad Amstelodamum van een 'monstertempel van de wansmaak'. Het gebouw behoort tot de 200 nieuwe rijksmonumenten van 2001.

Overigens was het gebouw na de oorlog veel te groot voor het warenhuis. Er werden in de jaren vijftig veel tentoonstellingen georganiseerd in het gebouw. Er was bijvoorbeeld een tentoonstelling over de Royal Airforce.

De in 1937/38 door D. Brouwer gerealiseerde naastgelegen magazijnruimte aan de Beursstraat, die aan Dudok deed denken, werd helaas in 1991 (tezamen met de overige bebouwing tot aan de Warmoesstraat) gesloopt en vervangen door nieuwbouw van architect Cees Dam, het Royal Dam Center (in 2017 opnieuw ingrijpend verbouwd). In 1978 kreeg de Bijenkorf toestemming om in de Beursstraat een parkeergarage te bouwen. Om dat mogelijk te maken werd aan deel van de Beursstraat door de Bijenkorf aangekocht. Daartegen was veel verzet, met name vanuit oudheidkundige kring en de actiegroep Amsterdam Autovrij. De bouw ging toch door.

Gebruikte literatuur:

• Sjaak Priester. 'Bouwmeester De Bijenkorf eindigde in de goot'. Ons Amsterdam 62 (2010): p. 213-215
• Gerrit Vermeer en Ben Rebel. d'Ailly's Historische Gids van Amsterdam. Amsterdam, 1992: p. 56
• J. Wagener. 'Bijenkorf, Beursstraat en Beursplein'. Ons Amsterdam 31 (1979): p. 279-281
• W. Zimmerman. 'Jeugdherinneringen aan de Nieuwendijk en omgeving'. Ons Amsterdam 17 (1965): p. 56-61
• Maandblad Amstelodamum 9 (1922): p. 24

[Overige literatuur]

MIP-nummer: 11673
Functie: Warenhuis
Architect: Straaten, J.A. van
Jaartal: 1911-1914
Bouwstijl: Traditionalisme

Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, is een landelijk project van de Nederlandse Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed dat tussen 1986 en 1995 werd uitgevoerd. In de MIP-database zijn cultuurhistorische gegevens opgenomen van 152.400 waardevolle Nederlandse gebouwde objecten uit de periode 1850-1940. Het inventarisatieproject leidde tot de aanwijzing van rijksmonumenten: het Monumenten Selectie Project (MSP). Niet alle MIP-panden werden beschermde rijksmonumenten. Meer informatie: www.nationaalgeoregister.nl.

Monumentenstatus: RM
Monumentennummer: 518426
Adres: Dam 1
Adressen: Beursplein 2 ;Dam 1 ;Warmoesstraat 178
Inschrijvingsdatum: 11-12-2001
Redengevende omschrijving: Inleiding. Op de hoek van Damrak en Dam in 1911-1914 tot stand gekomen WARENHUIS naar een ontwerp in Um 1800-trant van J.A. van Straaten jr. in opdracht van de directie van de Bijenkorf bij monde van Arthur Isaac. Na onenigheid met de directie werd Van Straaten ontslagen. De resterende werkzaamheden werden afgerond door B.A. Lubbers. Dit gold voornamelijk voor het interieur. N.B. In 1938 werd het gebouw naar de Warmoesstraat uitgebreid door D. Brouwer. Omschrijving. Op een rechthoekige plattegrond tot stand gekomen warenhuis gedeeltelijk opgetrokken in rode baksteen en gedeeltelijk in natuursteen. Het gebouw heeft vijf bouwlagen: een begane grond, drie verdiepingen en een dakverdieping. De begane grond fungeert hier als sokkel. Het geheel wordt gedekt door een schilddak met shingles. Het dak is verlevendigd met dakkapellen en lichtkoekoeken en decoratief bewerkte luchtkanalen. De gevel aan het Damrak (W) toont een flauw risalerende middenpartij met aan weerszijden vleugels en hoekpaviljoens. De middenpartij en de hoekpaviljoens zijn tot boven de goothoogte opgetrokken met aan weerszijden van de ophoging een opengewerkte borstwering en worden afgesloten door een boogvormig fronton met in het tympaanveld een oeil-de-boeuf omringd door lofwerk. Boven de middenpartij een vierkant koepeltorentje. De verdiepingen tonen Colossale pilasters op sierconsoles die een hoofdgestel steunen. De gekorniste overkragende gootlijst is ter breedte van de middenpartij en de paviljoens voorzien van gootklossen. De middelste traveeen van middenpartij en hoekpaviljoens tonen op de verdiepingen balkons op sierconsoles achter opengewerkte smeedijzeren sierborstweringen, ter hoogte van de eerste verdieping breder en geplaatst tussen zware posten met balusters. De regelmatig herhaalde decoratiemotieven bevinden zich uitsluitend in middenpartij en hoekpaviljoens: het betreft festoenen in de muurdammen onder de vensters en versieringen in relief over de gehele lengte van de middelste pilasters. De begane grond is voorzien van grote vensteropeningen. De diepliggende vensters op de verdiepingen zijn twee aan twee gekoppeld en voorzien van bovenlichten. De onderverdeling geschiedt door natuurstenen stijlen. De meeste vensters op de eerste verdieping zijn nog voorzien van glas-in-lood. De ingang is bereikbaar via een stoep, bevindt zich ter breedte van de middenpartij en bestaat uit drie openingen tussen zware pijlers. Op de middelste pijlers een ovaalvormig ijzeren plaquette met daarop MAGAZIJN DE BYENKORF en onder een bijenkorf de letters S.P.G. (verwijzend naar Simon Philip Goudsmit, die de winkel in 1870 oprichtte). De zijden aan Dam (Z) en Beursplein (N) zijn vijf vensterassen breed en tonen eenzelfde behandeling als de hoekpaviljoens aan Damrakzijde (zie aldaar). Interieur. Trappenhuis, vide en lichtkap nog oorspronkelijk. Waardering. Warenhuis met oorspronkelijk trappenhuis van algemeen belang vanwege cultuurhistorisch waarden als eerst gebouwde warenhuis in Nederland alsmede van architectuurhistorisch waarden wegens de esthetische kwaliteit van het gevelontwerp. Bovendien van stedebouwkundige waarden vanwege de situering op de hoek van Damrak en Dam.

RM = Rijksmonument. Rijksmonumenten zijn gebouwen of andere objecten die van nationaal belang zijn. Bijvoorbeeld door hun schoonheid of door de geschiedenis van het pand voor Nederland. Nederland telt bijna 62.000 rijksmonumenten. Daarvan bevinden zich 6.635 in de Amsterdamse binnenstad (op 1 januari 2017). Vrijwel alle beschermde rijksmonumenten zijn geregistreerd in 1970.
GM = Gemeentelijk monument. Sommige panden hebben een bijzondere betekenis voor een stad, dorp of regio. In dat geval kan de gemeente zo'n pand op de gemeentelijke monumentenlijst plaatsen. In de Amsterdamse binnenstad bevinden zich 1.193 door de gemeente Amsterdam beschermde monumenten (op 1 januari 2017).
Redengevende omschrijving = Een beschrijving van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van het object op het moment van opname op de monumentenlijst. De redengevende omschrijving heeft de status van juridisch document en geeft de reden aan waarom het object is geplaatst op de monumentenlijst. Meer informatie: cultureelerfgoed.nl.

[Toon locatie op historische kaarten]